To kolejne wydarzenie poświęcone wyjątkowemu zabytkowi piśmiennictwa słowiańskiego, który przed dwoma wiekami został odnaleziony w supraskim monasterze Zwiastowania Bogurodzicy. Uroczysta inauguracja czterodniowego sympozjum odbyła się w piątek 22 września w Auli Magna Pałacu Branickich w Białymstoku. Współorganizatorem obchodów roku Kodeksu Supraskiego jest Prawosławna Diecezja Białostocko-Gdańska, Samorząd Województwa Podlaskiego, który reprezentował marszałek Artur Kosicki oraz Ambasada Republiki Bułgarii w Polsce. Wydarzenie odbywa się pod Patronatem Honorowym Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy.
Uroczystość rozpoczęła się wystąpieniem trzech chórów: Armonia, Katapetasma i Fili. Artyści wykonali utwory z płyty „Muzyczny Kodeks Supraski” nagranej w ramach obchodów Roku Kodeksu Supraskiego. Chóry zaprezentowały utwory, które nawiązywały do treści zawartych w Kodeksie.
Gospodarz wydarzenia JE Najprzewielebniejszy Jakub Arcybiskup Białostocki i Gdański rozpoczynając spotkanie, przywołał zdarzenie sprzed lat, które było inspiracją do upowszechnienia Kodeksu Supraskiego.
– Przed laty na jednym z podlaskich portali przeczytałem felieton Wojciecha Mojsaka dotyczący Kodeksu Supraskiego. Autor zatytułował swój tekst następująco: „Światowej sławy zabytek pochodzi z Supraśla. Codex Suprasliensis jest na liście UNESCO, ale na Podlasiu niemal nikt go nie zna”. Po pięciu latach od tego artykułu nadarzyła się dobra okazja, by przypomnieć o słynnym manuskrypcie i przedstawić jego historię – mówił duchowny.
Ta okazja to potrójna rocznica, w 2023 roku mija bowiem 1000 lat od powstania Kodeksu, 500 lat, od kiedy znalazł się w nieznanych bliżej okolicznościach w monastyrze supraskim i wreszcie 200 lat, od kiedy podchodzący z Wólki Wygonowskiej ks. prof. Michał Bobrowski odnalazł go w supraskim klasztorze.
Aby przywrócić pamięć o bezcennym zabytku, arcybiskup Jakub zwrócił się do władz samorządu województwa z wnioskiem o ustanowienie roku 2023 Rokiem Kodeksu Supraskiego. Sejmik decyzję o tym patronacie przyjął w listopadzie ubiegłego roku.
Marszałek Artur Kosicki podziękował arcybiskupowi za tę inicjatywę.
–Kodeks Supraski jest jednym z najcenniejszych dokumentów w historii świata, podejmując decyzję o ustanowieniu roku trzech wielkich rocznic Rokiem Kodeksu Supraskiego chcieliśmy rozpropagować wiedzę na temat tego jakże ważnego zabytku piśmiennictwa, któryod 2007 roku jest wpisany na listę „Pamięci świata” UNESCO– mówił. – Ten niezwykły zabytek bardzo pięknie wpisuje się w naszą historię, stanowi świadectwo wielokulturowości tej ziemi– dodał i przypomniał, że zwieńczeniem tegorocznych obchodów będzie pierwsze tłumaczenie Kodeksu Supraskiego na język polski. Już w grudniu księga ukaże się po raz pierwszy w przekładzie na język nowożytny. Wyda ją Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego.
–Podjęliśmy szereg działań, aby wiedza o Kodeksie Supraskim była coraz większa. Oprócz przekładu i wydania księgi przygotowaliśmy także książeczkę o manuskrypcie skierowaną do dzieci, a także trzy rzeźby nawiązujące do supraskiego manuskryptu. Pierwsza z nich jutro będzie miała swoją premierę – podkreślał Artur Kosicki i zaznaczył, że ogromny udział w przedsięwzięciu mieli radni wojewódzcy Mikołaj Janowski i Sławomir Nazaruk.
Współorganizatorem konferencji w ramach obchodów Roku Kodeksu Supraskiego jest Ambasada Republiki Bułgarii w Rzeczpospolitej Polskiej. Bo to właśnie z Bałkanów Kodeks do Supraśla trafił. Ambasador Margarita Ganewa nie kryła satysfakcji, że Kodeks i jego niezwykła historia zyskują coraz większy rozgłos.
– Jesteśmy to winni nie tylko naszym przodkom, ale przyszłym pokoleniom – mówiła ambasador i przekazała podziękowania prezydentowi Andrzejowi Dudzie za objęcie patronatem wydarzeń poświęconych Kodeksowi Supraskiemu.
Okolicznościowy list od Jego Eminencji Wielce Błogosławionego Sawy Metropolity Warszawskiego i całej Polski odczytał JE Najprzewielebniejszy Grzegorz Biskup Bielski.
Z wykładem inauguracyjnym rozpoczynającym konferencję wystąpił abp dr hab. prof. ChAT Jakub. Hierarcha podkreślił, że z siedemnastu obiektów dziedzictwa dokumentacyjnego zgłoszonych przez Polskę na Listę Programu „Pamięć Świata” UNESCO, najstarszym jest Codex Suprasliensis – „Kodeks Supraski”. Jest on zarazem najobszerniejszym dokumentem. Ma przy tym znaczenie ogólnoświatowe.
Zdaniem Arcypasterza za niezwykła wartością Kodeksu Supraskiego z pewnością nie przemawiają walory artystyczne, manuskrypt bowiem nie zawiera bogatych ilustracji, ornamentów i zdobień. Za wyjątkiem nielicznych skromnych rysunków rękopis zawiera zwyczajny tekst. Tekst ten jest jednak niezwykle bogatym źródłem dla nauki. Wartość Kodeksu Supraskiego dla slawistyki jest przeogromna. Przede wszystkim jest on najobszerniejszym manuskryptem spośród wszystkich zabytków staro-cerkiewno- słowiańskich, jest też jedynym tak wczesnym znanym dotychczas źródłem tego języka. Znaczeniowo można go porównać z „Iliadą” dla języków klasycznych, czy „Srebrnymi Ewangeliami” dla języków germańskich. O znaczeniu zabytkowego rękopisu świadczy też fakt, że manuskrypt ten do dziś jest przedmiotem badań i podstawą do studiów slawistycznych na większości wyższych uczelni
Kontynuując Arcybiskup Jakub powiedział że wnioskując do Sejmiku Wojewódzkiego o ustanowienie w Województwie Podlaskim roku 2023 Rokiem Kodeksu Supraskiego brano pod uwagę trzy daty: 1000 lat od 6 1000-letnia księga Słowian. Mamy swoją „Iliadę”, powstania księgi, 500 lat od jej sprowadzenia do Supraśla i 200 lat od ponownego odkrycia.
Na tę okoliczność został też powołany zespół polskich tłumaczy, aby dokonać przekładu księgi na język polski. Należy podkreślić, że będzie to pierwsze tłumaczenie Kodeksu Supraskiego na język nowożytny. Niewątpliwie przekład, dokonany przez 28-osobowy zespół pod kierownictwem znanego slawisty i literaturoznawcy profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego i Uniwersytetu Ca’ Foscari w Wenecji Aleksandra Naumowa sprawi, że tekst zabytkowej księgi stanie się zrozumiały i dostępny dla szerokiego grona czytelników, a także zachęci do dokonywania tłumaczeń na inne języki nowożytne.
Na zakończenie Arcybiskup powiedział, że pomimo Kodeks Supraski jest tak fenomenalnym zabytkiem i jedynym tak cennym źródłem dla studiów nad rozwojem języków słowiańskich, w tym języka polskiego, to był do tej pory, za wyjątkiem wąskiego grona naukowców, praktycznie zapomniany. Mam nadzieję, że tegoroczne obchody, objęte Honorowym Patronatem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, przyczynią się do tego, że stanie się on dostępny i znany szerszemu gronu naszych obywateli.
Wartość i znaczenie Kodeksu Supraskiego pośrednio świadczy też o znaczeniu monasteru supraskiego jakie miał on w XVI wieku i później. Świadczy też o poziomie kulturowym Podlasia i naszych przodków żyjących w tamtych czasach.
W inauguracji Międzynarodowej Konferencji w ramach obchodów Roku Kodeksu Supraskiego wzięli udział m.in.: biskupi z Patriarchatu Bułgarii JE Najprzewielebniejszy Gabriel Metropolita Łowczański oraz JE Najprzewielebniejszy Michał Biskup Konstantijski a także Ich Ekscelencje: Arcybiskup Bielski Grzegorz, Biskup Hajnowski Paweł oraz Biskup Supraski Andrzej. Ponadto do Pałacu Branickich przybyli duchowni kościoła katolickiego z metropolitą białostockim abp. Józefem Guzdkiem na czele, a także europoseł Krzysztof Jurgiel, wiceminister edukacji i nauki Dariusz Piontkowski, wojewoda podlaski Bohdan Paszkowski, senator Mariusz Gromko, samorządowcy, przedstawiciele świata kultury i nauki oraz Konsul Honorowy Republiki Bułgarii Witold Karczewski. Obecny był także prof. Aleksander Naumow, wybitny slawista, znawca Kodeksu Supraskiego.
Wydarzenie organizowane jest przez Województwo Podlaskie, Prawosławną Diecezję Białostocko-Gdańską, Prawosławny Monaster Zwiastowania NMP w Supraślu, Ambasadę Republiki Bułgarii w Polsce, Konsula Honorowego Republiki Bułgarii w Białymstoku, Bułgarską Akademię Nauk, Fundację „Oikonomos”/Akademię Supraską, Katedrę Teologii Prawosławnej Uniwersytetu w Białymstoku oraz Pax Byzantina Slava.
Podczas kilkudniowego sympozjum zaplanowano wystąpienia wielu naukowców: filologów, teologów, historyków sztuki, duchownych z polski i zagranicy. Przed Akademią Supraską zostanie także odsłonięty jeden z trzech pomników poświęconych Kodeksowi – rzeźba obrazują pulpit z rozłożoną na nim księgą i tablica pamiątkowa. W regionie staną jeszcze dwa inne takie pomniki: w Wółce Wygonowskiej (miejscu urodzenia ks. prof. Michała Bobrowskiego) i w Białymstoku.
„Kodeks Supraski” czy lepiej (jak uważa profesor Aleksander Naumow) „Cyrylicka Księga Supraska”, to pergaminowy rękopis zawierający 48 tekstów stanowiących łączną objętość 285 kart, czyli 570 stron. Ta obszerna księga napisana atramentem na wyprawionych owczych skórach w cerkiewnej liturgicznej nomenklaturze jest nazywana Minieją czet’ią. Zawiera żywoty świętych na miesiąc marzec i pouczenia znanych Ojców na święto Zwiastowania Bogarodzicy, Wielki Post i Święto Zmartwychwstania Pańskiego. Jest jedną z dwunastu miesięcznych ksiąg, ale wyjątkową, obszerniejszą niż inne, bowiem w marcu wypada Wielki Post, święto Zwiastowania i stosunkowo często Wielkanoc, stąd związane z nią dodatkowe pouczenia. Większość zawartych w kodeksie tekstów ma odpowiedniki w języku greckim. W manuskrypcie brakuje kilku kart na początku i na końcu, są też nieznaczne luki w niektórych utworach. Jest to jednak najobszerniejszy znany obecnie rękopis zapisany dawną cyrylicą stworzoną przez jednego z uczniów świętych braci Cyryla i Metodego, nauczycieli Słowian, do zapisu tekstów słowiańskich. Cyrylica, w odróżnieniu od głagolicy (wcześniejszego alfabetu, jak się obecnie uważa stworzonego przez samego św. Cyryla), bazowała na alfabecie greckim, aczkolwiek w nowym alfabecie dla wyjątkowych dźwięków słowiańskich „sz” „cz” „ż”, dla których nie było znaków w alfabecie greckim, stworzono nowe znaki, skorzystano nawet z alfabetu hebrajskiego. Posiadając już swój własny słowiański alfabet, nie było konieczności stosowania znaków łączonych – swojego rodzaju dyftongów.
Ostatnie badania lingwistyczne uczonych bułgarskich stwierdzają, że tekst powstał na przełomie wieków X i XI na terenach północno-wschodniej Bułgarii. Przepisany został ręką jednego kopisty (choć niektórzy uczeni twierdzą, że są małe wyjątki), z bardzo skromnymi ilustracjami. Rozdziały dzielą „zastawki” z prostym ornamentem, w większości roślinnym. Pod względem treści jest niezwykły. Przedstawieni w nim święci pochodzą w większości z kręgu chrześcijańskiej kultury Bliskiego Wschodu i stanowią niezwykłe przykłady wierności Chrystusowi w obliczu prześladowań. Na niektórych stronach występują poprawki. Według badaczy pochodzą z XIII wieku i mają charakter „ruski”, co może świadczyć o trasie wędrówki rękopisu.
Na jednej ze stron manuskryptu został umiejscowiony napis: Hospodi pomiłuj Retka, Amiń. Może on wskazywać na imię autora księgi. To sprawiło, że w Bułgarii rękopis powszechnie rozpoznawalny jako Codex Suprasliensis występuje również pod nazwą „Retkow sbornik”.
Manuskrypt trafił do Supraśla już po pięciuset latach od swojego powstania, najprawdopodobniej za sprawą mnichów przybyłych z Ławry Kijowsko-Pieczerskiej lub ze św. Góry Atos. Trudno jest obecnie stwierdzić czy był używany do bezpośredniego czytania, język rękopisu odbiegał bowiem znacząco od używanego w tym czasie języka. Przypuszczalnie już wtedy mogła to być księga jedynie kolekcjonerska, ale mogła też w pełni stanowić bazę do tworzenia nowych ksiąg. Tak czy inaczej, ten pergaminowy rękopis znalazł w Supraślu odpowiednie miejsce, by kolejne trzy stulecia spoczywać na pułkach biblioteki monasteru w środku Puszczy Błudowskiej, oczekując na moment swojego odkrycia dla nauki.
W 2007 r. zabytek wpisano na prestiżową listę „Pamięci świata” UNESCO. Jest on na tej liście jednym z niewielu dzieł z Polski, obok m.in. rękopisów Fryderyka Chopina.
Szczegółowy program międzynarodowej konferencja naukowej Kodeks Supraski.
protodiakon Wiaczesław Perek / Aneta Kursa – podlaskie.eu
fotoreportaż autora
