26 maja naprzeciw ruin katakumb Klasztoru Męskiego Zwiastowania NMP w Supraślu odbyło się uroczyste otwarcie wystawy: „Katakumby Monasteru Supraskiego – pomnik historii – przeszłość i przyszłość”.
Organizatorem przedsięwzięcia jest Klasztor Męski Zwiastowania NMP w Supraślu. Autorem wystawy jest architekt prof. Jerzy Uścinowicz z Politechniki Białostockiej, a jej kuratorem archeolog dr hab. Maciej Karczewski z Uniwersytetu w Białymstoku. Wspólnie kierują oni pracami badawczymi i projektowymi dotyczącymi architektury i archeologii w procesie restauracji i konserwacji katakumb. Patronatem honorowym objął to przedsięwzięcie Generalny Konserwator Zabytków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a także Komitet Architektury i Urbanistyki Polskiej Akademii Nauk, Komisja Nauk Humanistycznych Polskiej Akademii Nauk Oddział w Olsztynie i Białymstoku oraz współpracujące w ramach projektu wyższe uczelnie. Partnerem strategicznym wystawy, zorientowanej na popularyzację tego wyjątkowego dziedzictwa kulturowego naszego regionu, jest województwo podlaskie.
Uroczystego otwarcia wystawy dokonał Jego Ekscelencja Najprzewielebniejszy Jakub, arcybiskup białostocki i gdański, Jego Ekscelencja Andrzej, biskup supraski, rektorzy białostockich uczelni i ich przedstawiciele, przedstawiciele Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Podlaska Wojewódzka Konserwator Zabytków prof. Małgorzata Dajnowicz, przedstawiciele Podlaskiego Urzędu Marszałkowskiego, przedstawiciele Polskiej Akademii Nauk, Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS, a także naukowcy współpracujących uczelni, studenci, lokalna społeczność.
W swoim wprowadzeniu do wystawy, inaugurującej podjęcie bezpośrednich badań archeologicznych i architektoniczno-konserwatorskich na tym zabytku, Władyka Jakub powiedział: „Na ten piękny moment czekałem ponad 30 lat …”
Obszernej prezentacji wystawy oraz dokonań badawczych i projektowych zespołu dokonał architekt prof. Jerzy Uścinowicz. Po wystawie odbyła się wizja lokalna z wejściem do komory grobowej katakumb, która ukazała stan istniejący struktury ruin i zastraszające tempo ich degradacji. Przedstawienia stanu istniejącego i działań naprawczych dokonał archeolog dr hab. Maciej Karczewski. Po 20 latach od wpisania katakumb wraz z cmentarzem grzebalnym do rejestru kategorii C (zabytków archeologicznych) potwierdzono wspólnie bardzo pilną potrzebę ponownego wnioskowania klasztoru o dokonanie osobnego wpisu samej budowli katakumb do rejestru kategorii A (zabytków nieruchomych), co umożliwi klasztorowi bezpośrednie starania o dofinansowanie procesu ich konserwacji i restauracji. Od tego czasu wiele się bowiem w obrębie katakumb zmieniło, a cały klasztor uzyskał już status „Pomnika historii”.
Wystawa jest podsumowaniem pierwszego etapu współpracy naukowo badawczej i projektowej nawiązanej przez Klasztor Męski Zwiastowania NMP w Supraślu z największymi białostockimi uczelniami wyższymi: Uniwersytetem w Białymstoku, Politechniką Białostocką i Uniwersytetem Medycznym w Białymstoku oraz Chrześcijańską Akademią Teologiczną w Warszawie. W listach intencyjnych podpisanych w 2021 roku, sygnowanych przez ks. dr hab. Andrzeja Borkowskiego biskupa supraskiego, przeora Klasztoru Męskiego Zwiastowania NMP w Supraślu, Rektorzy wyrazili podjęcie wspólnej misji ratowania supraskich katakumb. Została zawarta w nich wspólna deklaracja woli współpracy na rzecz ochrony zabytkowych katakumb, jako cennego dziedzictwa kulturowego północno-wschodniej Polski. Jako priorytety tej współpracy wskazano: wspólne prowadzenie multidyscyplinarnych badań naukowych i ekspertyz mających na celu: określenie stanu zachowania zabytkowych katakumb supraskich, opracowanie założeń merytorycznych ich konserwacji zachowawczej oraz wsparcie przyszłych działań konserwatorskich prowadzonych przy tym zabytku. Zespół klasztorny w Supraślu uznaje się powszechnie za zabytek o wartości ponadregionalnej oraz za obiekt o szczególnej wartości dla dziejów Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Połączył on także świat nauki, który w swoich działaniach interdyscyplinarnych zgodnie wyraziły wolę współpracy.
Rok 2022 obfitował w wiele przedsięwzięć. Podjęto bardzo szerokie, pogłębione działania badawcze, rejestracyjne i projektowe, a także kwerendy typologiczne i komparatystyczne, w szczególności w zakresie dyscypliny archeologii, architektury i urbanistyki, ochrony dziedzictwa i konserwacji zabytków, inżynierii materiałowej, inżynierii lądowej, teologii, historii, historii sztuki, nauk medycznych i innych.
Efektem zintensyfikowanych działań 26 stycznia 2023 r. klasztor Męski Zwiastowania Najświętszej Marii Panny wraz katakumbami zostały uznane przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej za „Pomnik historii”. Jak napisano w decyzji Prezydenta RP celem podjętej ochrony jest zachowanie ze względu na wartości historyczne, kulturowe i naukowe oraz walory krajobrazowo-przestrzenne zabytku, tego wiodącego ośrodka monastycznego Kościoła obrządku wschodniego, który przez wieki pozostawał centrum kultury, myśli społecznej i religijnej oraz miejscem postępu doby oświeceniowej w Rzeczypospolitej. Obszar „Pomnika historii: Supraśl – klasztor Męski Zwiastowania Najświętszej Marii Panny” obejmuje historycznie ukształtowaną przestrzeń klasztoru, w tym obiekty: cerkiew Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, budynki klasztorne, cerkiew św. Apostoła i Ewangelisty Jana Teologa, pałac Opatów (Chodkiewiczów), bramę wjazdową i katakumby wraz z cmentarzem i otoczeniem. Nadanie zespołowi klasztornemu statusu „Pomnika historii” daje nowe możliwości do zintensyfikowania wspólnych prac naukowo-badawczych i projektowych, służących konserwacji i ochronie tego unikatowego w skali światowej zabytku. Po latach tragicznie postępującej destrukcji i profanacji, będzie mógł być on uratowany i udostępniony do celów kultowych, kulturowych i turystycznych, co przewiduje podjęty projekt współpracy.
Historia supraskich katakumb sięga pierwszej połowy XVI wieku. Wzniesiono je wraz cerkwią Zmartwychwstania Chrystusa, jako miejsce ostatniego spoczynku supraskich mnichów oraz dobrodziejów klasztoru. W 132 niszach pochówkowych, obok braci monasterskiej, spoczęli wybitni przedstawiciele elity Rzeczypospolitej Obojga Narodów pochodzący m.in. z rodów magnackich: Chodkiewiczów, Ostrogskich, Czartoryskich, Sapiehów, Tyszkiewiczów, Massalskich, Wiśniowieckich, Siemaszków, Słuckich, Sanguszków, Koreckich, Sołomereckich, Olelkowiczów, Połubińskich. W kryptach złożono też ciała magnaterii z rodów: Chodkiewiczów, Tyszkiewiczów, Sołtanów, Zahorowskich, Bohowitynowiczów.
Po raz pierwszy wystawa przedstawia ten unikatowy na skalę światową zabytek kultu i kultury prawosławnej I poł. XVI w. Jego zespół wartości ujęty został w szerokim kontekście dziedzictwa prawosławnego kultu i kultury. Ukazuje piękno archetypowych prawzorów chrześcijańskiej tradycji architektury i sztuki sepulkralno-kommemoratywnej, genezę, historię i ewolucyjne przemiany zespołu monasterskiego i jego genetyczne związki z innymi miejscami prawosławnego kultu: Świątynią Zmartwychwstania Pańskiego w Jerozolimie z Anastasis i Grobem Chrystusa, jako świętym prototypem i prawzorem wszystkich miejsc pochówku chrześcijan, monasterem Św. Katarzyny na Synaju, monasterami Meteorów i Św. Góry Athos, Ławrą Kijowsko-Pieczerską, monasterem Pskowsko-Pieczerskim. Przedstawia piękno architektury świątyń prawosławnego gotyku, który w cerkwi Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy jest ewenementem na skalę światową. Wystawa przedstawia również aktualny stan zachowania katakumb, ale także tragizm ich upadku, destrukcji i profanacji, z silną nadzieją jednak na ich scalenie, konserwację i restaurację oraz przywrócenie im pierwotnej służebności kultowej. Ona jest jego wartością podstawową w aspekcie eschatologicznym i soteriologicznym. Tak jak cerkiew monasterska Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy w Supraślu po 40. latach procesu rekonstrukcji uratowana została przed unicestwieniem i przywrócona do duchowego życia Cerkwi, tak i katakumby, można jeszcze uratować. Mogą się stać one ponownie miejscem kultu, wiary i pamięci. Staną się nimi.
Wystawa przedstawia obszerne, niepublikowane wcześniej informacje, dokumenty, mapy, rysunki i fotografie, pozyskane i przeanalizowane podczas archiwalnych kwerend i porównawczych analiz komparatystycznych, a także opisy i konstatacje naukowych badań architektonicznych i archeologicznych oraz prac projektowych, służących ratowaniu tego wyjątkowego zabytku. Podczas tych badań i projektów sformułowano wiele hipotez, które podczas rozpoczynających się badań konserwatorskich, na które klasztor niedawno otrzymał zgodę, zostaną niebawem już zweryfikowane. Jedną z nich jest kwalifikacja typologiczna struktury przestrzennej katakumb, niemająca swojego odpowiednika na świecie.
Wystawa jest eksponowana w południowej części monastycznego ogrodzenia przy ul. Klasztornej, naprzeciwko zabytkowych katakumb oraz w wersji rozszerzonej w oddziale muzealnym korpusu południowego klasztoru. Będzie ona dostępna zwiedzającym przez cały okres wakacyjny 2023 r.
prof. Jerzy Uścinowicz
